Sevgili okurlar, bugün hep birlikte tarihî bir kelimenin peşine düşüyoruz: külliye. Bu kelimeyi duyduğunuzda aklınıza sadece büyük camiler gelmesin – çünkü külliye kavramı aslında mimariden topluma, eğitimden sosyal hizmete kadar uzanan bir dünyayı içinde barındırıyor. Haydi gelin, birlikte bu kavramı kökeninden bugüne, hatta geleceğe uzanan bir yolculukla keşfedelim.
—
Külliye ne demek?
“Külliye” kelimesi Türkçeye Arapçadan geçmiş, kökeninde “küll” yani “bütün, tüm” anlamına gelen bir kavram yatıyor. ([Sorumatik][1]) Türk Dil Kurumu’nun tanımına göre: “bir caminin çevresinde cami ile birlikte kurulmuş medrese, imaret, sebil, kitaplık, hastane vb. yapıların bütünü.” ([Mynet][2]) Yani bir külliye, yalnızca ibadethane değil; ibadet, eğitim, sağlık, yardım, sosyalleşme gibi pek çok işlevi içinde barındıran bir kompleks olarak düşünülebilir.
—
Tarihsel kökenleri ve gelişimi
“Peki neden böyle bir yapı düşünülmüş?” sorusu bizi İslam mimarisi ve Türk‑İslam şehir hayatına götürüyor. İlk camiler yalnızca namaz yeriyken zamanla çevresinde medrese, imaret gibi kurumlar da inşa edilmeye başlanmış. Bu değişim, caminin sadece bir ibadet yeri değil, toplumsal yaşamın merkezi olma yönünü göstermiştir. ([Vikipedi][3])
Anadolu’da özellikle Selçuklu ve ardından Osmanlı döneminde külliyeler şehirlere karakter kazandırmış. Örneğin, büyük şehirlerde sultanlar veya hayırseverler tarafından yaptırılan külliyeler hem mimari açıdan ihtişamlı hem de toplumsal açıdan işlevselydiler. ([Vikipedi][4])
—
Külliyelerin toplumsal işlevi
Bir külliyeyi cami + sosyal birimler topluluğu olarak düşündüğümüzde, onun aslında bir tür “mahallî hizmet merkezi” olarak işlediğini görürüz. Medreseyle eğitim, imaretle yoksula yemek, kütüphaneyle bilgi, hamamla temizlik gibi işlevler bir arada hizmet sunar. ([turkcenedirnedemek.com.tr][5])
Bu açıdan külliyeler, sadece mimari eser değil; toplumun refah düzeyini, eğitim erişimini ve sosyal dayanışmayı artıran araçlardır. Şehirlerin planlanmasında da merkezi bir rol oynamışlar: bir mahallede ya da semtte külliye etrafında hayat toplanmış, sokaklar, çarşılar, halkın günlük yaşamı bu yapı etrafında şekillenmiş. ([Türk Dili ve Edebiyatı][6])
—
Günümüzdeki yansımaları
Bugün külliye kavramı klasik haliyle çok yaygın olmamakla birlikte, onun ruhunu taşıyan yapılar hâlâ karşımıza çıkıyor. Büyük şehirlerde modern sosyal merkezler, kültür kompleksleri, sağlık‑eğitim işlevlinin bir arada olduğu alanlar, külliyenin çağdaş yansıması sayılabilir. Ayrıca, tarihi külliyeler hem turizm açısından hem de kültürel miras olarak büyük önem taşıyor.
Öte yandan “külliye” sözcüğü yakın zamanda politik/kurumsal anlamda da kullanıldı; örneğin Türkiye’de bazı devlet kurumları ya da başkanlık sarayları, bu kavramdan esinle adlandırıldı. Bu da kelimenin çağdaş kullanım alanlarının yalnızca mimari olmadığını gösteriyor. ([Vikipedi][7])
—
Gelecekte ne gibi etkiler yaratabilir?
Külliye kavramını sadece geçmişin mimari mirası olarak görmek yerine geleceğe dair bir ilham kaynağı olarak ele almak mümkün. Örneğin, sürdürülebilir şehir planlamasında, “çok işlevli kompleksler” fikri yükseliyor: eğitim‑kültür‑sağlık sosyal merkezleri, mahalle bazlı toplanma alanları… İşte burada külliye modelinin ruhu yeniden canlanabilir.
Ayrıca dijital çağda “külliye nitelikli” komplekslerin yeni formu olarak; bilgi merkezi + sosyal alan + dijital kütüphane gibi işlevler bir araya gelebilir. Tarihî külliyelerden ilham alarak günümüz kentlerine yeni “kent içi kamusal merkezler” kazandırmak mümkün olabilir. Böylece mimari anlamda değil ama işlevsel anlamda varlığını yeniden gösterebilir.
—
Beklenmedik bağlantılar: Külliye ve teknoloji, kentleşme, toplumsal bağ
Belki garip bir örnek gibi görünebilir ama düşündüğüm bir şey: bir sosyal medya platformunu “dijital külliye” olarak düşünebilir miyiz? Yani bir alan (camisi) etrafında eğitim, yardım, kütüphane gibi işlevlerin dijital versiyonları bir araya geliyor. Bu metafor, klasik mimarinin toplumsal işlevlerini online ortama taşımaya dair ipuçları verebilir.
Aynı şekilde, kentleşme hızının artığı ve mahalle bağlarının zayıfladığı günümüzde, gerçek yaşamda bir külliye gibi mahalle merkezleri oluşturmak, toplumsal dayanışmayı artırabilir. Bu da modern kent mimarisinde yeni bir yön olabilir: “mahallenin külliyesi” konsepti.
—
Sonuç
“Külliye” kelimesi belki kulağa salt mimari bir terimmiş gibi geliyor ama aslında çok katmanlı: toplumu, eğitimi, sosyal hizmeti, mimariyi ve tarihî sürekliliği içinde barındırıyor. Kökeninde “bütünlük” anlamı var; bugün bu bütünlük fikrini, geçmişin değerlerini ve toplumsal işlevleri düşünerek yeniden yorumlamak bize pek çok kapı açabilir. Hem bir şehir için hem de bir toplum için “bir arada olma”nın ve “bir merkez etrafında toplamanın” anlamını hatırlatıyor.
[1]: https://sorumatik.co/t/kulliye-ne-demek-tarih/427450?utm_source=chatgpt.com “Külliye ne demek tarih – Sorumatik”
[2]: https://www.mynet.com/kulliye-ne-demek-kulliye-kelimesinin-tdk-sozluk-anlami-nedir-170100155753?utm_source=chatgpt.com “Külliye ne demek? Külliye kelimesinin TDK sözlük anlamı nedir?”
[3]: https://en.wikipedia.org/wiki/K%C3%BClliye?utm_source=chatgpt.com “Külliye”
[4]: https://tr.wikipedia.org/wiki/K%C3%BClliye?utm_source=chatgpt.com “Külliye – Vikipedi”
[5]: https://turkcenedirnedemek.com.tr/kulliye-ne-demek?utm_source=chatgpt.com “Külliye ne demek?”
[6]: https://www.turkedebiyati.org/kulliye-nedir/?utm_source=chatgpt.com “Külliye Nedir? – Türk Dili ve Edebiyatı”
[7]: https://de.wikipedia.org/wiki/K%C3%BClliye?utm_source=chatgpt.com “Külliye”